“Ik ben geboren in een familie van agro-veehouders, en wij leven letterlijk samen met onze dieren.” Dr. Issa Ilou komt oorspronkelijk uit Niger en is dierenarts. Hij werkt als directeur voor Dierenartsen Zonder Grenzen in Bukavu, in de Democratische Republiek Congo. Deze week (n.v.d.r. dit artikel is oorspronkelijk gepubliceerd op 14 mei 2022 in La Libre Belgique*) is hij naar België afgezakt om het belang te onderstrepen van het ‘One Health’-concept, waarbij de gezondheid van dier, mens en milieu gecombineerd worden om epidemieën te voorkomen. Vooral in de Oost-Congolese plattelandsgebieden, waar mensen in nauw contact leven met hun dieren, is het risico op overdracht van ziektekiemen groot. Hier zijn al gevallen opgetekend van brucellose, tuberculose en fasciolose bij de mens, terwijl dat van oorsprong dierenziekten zijn.

Hoe kunnen we een potentiële nieuwe pandemie uitroeien nog voordat ze zich ontwikkelt? Dierenartsen Zonder Grenzen België (DZG) zet daarvoor alles in het werk in Oost-Congo. DZG heeft een netwerk van private dierenartsen opgezet in plattelandsgebieden waar de overheid niet actief kan zijn. Deze jonge gediplomeerden helpen in de eerste plaats het vee gezond te houden, dat hier voor velen de belangrijkste bron van inkomsten is. Maar daarnaast zijn ze ook speciaal opgeleid en uitgerust (met kits voor staalafname, enz.) om zoönosen op te sporen. Dit zijn besmettelijke dierenziekten die ook overgedragen kunnen worden op de mens, net als COVID-19. “We helpen dierenartsen zich hier te vestigen en we voorzien hen van de nodige uitrusting”, zegt dr. Ilou. “Bij een vermoeden van een besmettelijke ziekte nemen zij stalen af, die ze opsturen naar het lab. Naast mijn werkgebied, bijvoorbeeld, in Kahuzi Biega, is er een Nationaal Centrum met een laboratorium. Het is een netwerk dat zo dicht mogelijk bij het werkveld wil staan. Als iets buiten de competenties van de eerstelijnswerker valt, gaat die meteen te rade bij iemand van een hoger niveau om de diagnose te bevestigen.”

“Dierenartsen kunnen dat werk niet alleen doen.”

“Dierenartsen zijn de eerste verdedigingslinie tegen zoönosen, want zij smoren ziekten in de kiem bij de dieren, nog voordat ze overgedragen kunnen worden op mensen”, aldus de directeur van DZG in de DRC. “Maar dierenartsen kunnen dat werk niet alleen doen.”

DZG heeft recent een gezamenlijk programma met Werelddokters op poten gezet in de regio van het nationale park van Kahuzi Biega, ten westen van het Kivumeer, nabij Bukavu (Zuid-Kivu). Deze locatie is niet lukraak gekozen: “In dit nationale park waren we al werkzaam met ons dierenartsenproject, dus we hebben er onze analyse van de context kunnen scherpstellen”, legt Issa Ilou uit. “We hebben deze regio uitgekozen omdat er een bos is, met veel dieren. Het park is een beschermd gebied van 6.000 km² waar 136 soorten zoogdieren leven, waaronder de chimpansee en de laaglandgorilla. Beide soorten vormen broedhaarden voor nieuwe ziekten. Daarnaast is er het Kivumeer, met allerlei parasieten in het water, waar dieren en mensen van drinken. Bovendien is het een dichtbevolkt tot zelfs overbevolkt gebied, waar ontbossing voor de teelt van gewassen en stroperij schering en inslag zijn. Er gaat veel biodiversiteit verloren, en mensen leven er dicht op elkaar met hun vee én met wilde dieren. Naarmate wilde dieren hun natuurlijke habitat verliezen, komen ze steeds dichter in contact met mensen. En vaak zijn zij dragers van ziektekiemen die pandemieën kunnen veroorzaken. Het vee kan ook een tussenschakel vormen voor de overdracht van ziekten van wilde dieren op de mens. Daarom wordt er nu al vaak gewaarschuwd voor zoönosen. Voor ons is dit gebied een explosieve cocktail met alle ingrediënten voor de uitbraak van nieuwe ziekten. Die moeten we absoluut in de kiem smoren en direct indammen als we een herhaling van de wereldwijde coronapandemie willen voorkomen. In Congo is dat waar we bovenal aan moeten werken. En er is haast bij.”

Vlees van wilde dieren is te mijden

Het vijfjarige project wordt gefinancierd door de Belgische ontwikkelingssamenwerking en sluit aan bij het ‘One Health’-concept, dat de gezondheid van ecosystemen, mensen en dieren combineert om pandemieën te voorkomen. “We moeten de drie opnieuw samenbrengen, want ze zijn nauw met elkaar verbonden. Daarom ondersteunen wij niet alleen dierenartsen en -verzorgers, maar ook artsen en natuurbeschermingsdiensten met opleidingen en materiaal”, legt dr. Ilou uit. “Dierenartsen worden uitgerust met kits om stalen af te nemen. Boswachters krijgen ondersteuning bij hun rondes om stroperij te voorkomen. We helpen initiatieven om bomen aan te planten, en andere ecologische praktijken. Kortom, we werken in op alle drie de systemen en laten ze samenwerken. Een tweede belangrijke element van onze benadering is dat we gemeenschappen versterken. Via bewustmaking en voorlichting wijzen we hen op de gezondheidsrisico’s in hun dagelijkse praktijk. Veehouders moeten de gezondheid van hun dieren vaker controleren, hun handen wassen en hun apparatuur schoonmaken voordat ze hun dieren melken, over roestvrijstalen apparatuur beschikken, enzovoort. Wie vlees verkoopt, moet daar ook de juiste uitrusting voor hebben.”

Daarnaast wordt er sterk op gehamerd om geen vlees van wilde dieren te eten, want daar kan je ziekten van oplopen: “Consumptie van vlees van wilde dieren is absoluut te mijden. Wij geven mensen een alternatief door ze op weg te helpen met kleinveeteelt, waarbij ziekten veel beter bestreden kunnen worden. In plaats van te gaan jagen in de rimboe, zorgen ze thuis voor een kleine kudde geiten. We bieden ook financiering aan mensen die een bedrijfje willen oprichten, afhankelijk van de behoeften in de regio.”

DZG heeft ook een project opgezet om het hele gebied tot aan het Tanganyikameer te analyseren, maar wacht nog op financiering, meldt dr. Ilou.

Schoolvoorbeeld in Niger

De ‘One Health’-aanpak heeft zijn doeltreffendheid bewezen. Dat heeft dr. Ilou in de Sahel met eigen ogen kunnen zien. “In Niger waren er in 2018 en 2019 klimaatextremen: een zware droogte, gevolgd door overstromingen. Het effect van de klimaatverandering op ziekten is duidelijk: de overstromingen hebben op korte tijd diverse sluimerende virussen en bacteriën ‘wakker gemaakt’, en dat kon het immuunsysteem van de dieren niet aan. Het resultaat was een zoönose, riftdalkoorts genaamd, waaraan enorm veel mensen en dieren zijn bezweken. Gelukkig waren DZG en Werelddokters in dit gebied al actief volgens het ‘One Health’-concept. We hadden er al voor gewaarschuwd dat deze ziekte kon opduiken, want het was duidelijk een risicojaar, vooral voor moerassige gebieden als dit. We hadden de situatie al in kaart gebracht, samen met de plaatselijke gemeenschappen.”

Het resultaat van deze voorbereiding: “Een voorgelichte dierenarts uit ons netwerk vermoedde in een bepaald geval dat het om riftdalkoorts zou kunnen gaan. Hij nam een staal, stuurde het naar het lab, en het was inderdaad zover. In de (menselijke) gezondheidszorg dacht men eerder aan banale ziekten. Maar bij riftdalkoorts is het cruciaal dat de diagnose vroeg wordt gesteld om de juiste medicatie te kunnen geven. Zo konden we snel reageren, uitbraakhaarden in quarantaine plaatsen en de bevolking voorlichten.”

*Deze tekst is een vertaling van een artikel van Sophie Devillers dat op 14 mei 2022 in La Libre Belgique is verschenen.